Γεννήθηκε στο Φενεό το 1905, έφυγε μετανάστης σε ηλικία 10 ετών και κυριολεκτικά κατέκτησε τον κόσμο! – Συμμετείχε σε εξερευνητικές αποστολές στο Βόρειο και στον Νότιο Πόλο, όπου έριξε την ελληνική σημαία και έσωσε τον αρχηγό της αποστολής από βέβαιο θάνατο!
Στις αρχές του 20ου αιώνα καταγράφηκε το μεγαλύτερο μεταναστευτικό κύμα Ελλήνων προς την άλλη όχθη του Ατλαντικού, την πολλά υποσχόμενη Αμερική. Μυριάδες νέοι στην πιο παραγωγική ηλικία τους, άλλοι που μόλις είχαν πατήσει το κατώφλι της ενηλικίωσης και άλλοι που ήταν αμούστακα παιδιά ακόμα, έπαιρναν το δρόμο της ξενιτιάς, κυνηγημένοι από τη φτώχεια, την ανέχεια, τα χρέη, τις ελλείψεις σε βασικά αγαθά. Αναζητούσαν την ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον, αναζητούσαν τις ευκαιρίες που η Ελλάδα τους στερούσε.
Μεταξύ αυτών το 1915 ένα μικρό παιδί, μόλις 10 ετών, από το Φενεό, ο Επαμεινώνδας Δημόπουλος.
O Επαμεινώνδας, γιος του Δημητρίου Δημόπουλου, γεννήθηκε στις 31 Μαΐου 1905 στο Φενεό και συγκεκριμένα στο χωριό Σιβίστα. Ήταν το μικρότερο παιδί της οικογένειάς του. Μια οικογένεια ανήσυχη που έψαχνε την τύχη της μακριά από τη φτώχεια και τις κακουχίες της ορεινής Κορινθίας. Τα μεγαλύτερα αδέλφια του, ο Νικόλαος και ο Βασίλειος, είχαν ήδη βρει το δρόμο για την «γη της επαγγελίας» την Αμερική.
Ο μικρός Επαμεινώνδας ήταν περίπου 10 ετών όταν η οικογένειά του, αφού είχε μετακομίσει ήδη στο Τορίνο της Ιταλίας, επιβιβάστηκε από τη Νάπολη στο πλοίο «Citta di Torino» και σάλπαρε για τη μακρινή Αμερική, για να βρει τα μεγαλύτερα παιδιά που είχαν ήδη εγκατασταθεί, όπως είπαμε, στη Νέα Υόρκη.
Εκεί ο Επαμεινώνδας, που στο μεταξύ το όνομά του έχει συντμηθεί και όλοι τον ξέρουν ως “Pete Demas” τελειώνει τις εγκύκλιες σπουδές του και ενθουσιασμένος από το σχετικά καινούργιο μεταφορικό μέσο, το αεροπλάνο, φοιτά στο McKinley Technical High School και θέλει να γίνει μηχανικός αεροσκαφών.
O μεγάλος αδελφός του ο Νικόλαος, στο εστιατόριο όπου εργάζεται, αποφασίζει να μιλήσει, για τον ιδιοφυή αδελφό του και τις κλίσεις του, στον τακτικό πελάτη του, τον αρχιεξερευνητή των Πόλων Richard Byrd.
Ο Richard Evelyn Byrd Jr. το 1925 είχε ήδη μια λαμπρή καριέρα ως πλοηγός και εξερευνητής. Ήταν αυτός που είχε σχεδιάσει την πρώτη πτήση αεροσκάφους πάνω από τον Ατλαντικό, στην οποία για τυπικούς λόγους δεν συμμετείχε. Όταν ο Νικόλαος του μίλησε για τον Επαμεινώνδα, ο Byrd είχε μόλις γυρίσει από ένα ταξίδι στη Γροιλανδία όπου διεύθυνε την αεροπορική μονάδα της αρκτικής αποστολής. Άκουσε με προσοχή τον “Νικ” και δέχτηκε να συναντήσει τον αδελφό του στο γραφείο του.
Μετά από λίγες μέρες ο Επαμεινώνδας Δημόπουλος, επί το αμερικανικότερον E.J. Demas, o “Pete”, πέρναγε το κατώφλι του γραφείου του Byrd και άλλαζε για πάντα σελίδα στη ζωή του, αλλά και στην ιστορία των εξερευνήσεων, γράφοντας ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο με ελληνικό χρώμα!
Οι εξερευνήσεις
Ο Byrd πίστεψε από την πρώτη στιγμή στον Demas και ο Επαμεινώνδας αφοσιώθηκε στον τολμηρό και πρωτοπόρο εξερευνητή, που τον έφερνε πιο κοντά στην πραγματοποίηση των πιο τρελών ονείρων του.
Από το 1926 έως και το 1934 ο Δημόπουλος συμμετείχε σε όλες τις αποστολές του Byrd, καλύπτοντας διάφορες ανάγκες, πρόθυμος και εργατικός πάντα, είτε λειτουργούσε ως απλό βοηθητικό προσωπικό σε διάφορα πόστα, είτε ως πιλότος, συντηρητής μηχανών ακόμα και τεχνικός αεροσκαφών.
Συγκεκριμένα, ο Έλληνας συμμετείχε στην αποστολή του Byrd, κατά την οποία ο Αμερικανός εξερευνητής, μαζί με τον Floyd Bennett, πραγματοποίησε μια πτήση 15 ωρών και 57 λεπτών με αναχώρηση και κατάληξη τη Σπιτσβέργη και το 1927 στην οργάνωση Διατλαντικής Πτήσης του Αμερικανού εξερευνητή.
Το 1928 -1930 πήρε μέρος στην Α΄ Εξερεύνηση της Ανταρκτικής του Byrd (BAE I –first Byrd Antarctic Expedition) και το 1934 στη Β΄ (BAE II – second Byrd Antarctic Expedition). Παράλληλα, φρόντιζε να εμπλουτίζει το βιογραφικό του εργαζόμενος στο πρώτο πολιτικό αεροδρόμιο της Ουάσιγκτον (Hooverfield), στο εμβληματικό αεροπλάνο “Spirit of St. Louis” του Charles Lindbergh (με το οποίο έγινε η ιστορική διατλαντική πτήση «Νέα Υόρκη – Παρίσι») και στο “Columbia” των Chamberlin & Levine.
Το 1937 έλαβε πτυχίο μηχανικού αεροσκαφών από το Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης. Το 1945 κατοχύρωσε δίπλωμα ευρεσιτεχνίας για πλάστιγγες βαρέων οχημάτων – μηχανημάτων.
Είχε εργαστεί στο πρώτο πολιτικό αεροδρόμιο της Ουάσινγκτον, το Hoover Field, καθώς και στο αεροπλάνο του Τσάρλς Λίντμπεργκ και στο Columbia των Chamberlin κ Levine. Επίσης εργάστηκε στις εταιρίες Douglas Aircraft κ Lockheed για περίπου τριάντα χρόνια.
Ο δαιμόνιος, ιδιοφυής και τολμηρός Φενεάτης, όμως, έγραψε τη δική του ιστορία στο Νότιο Πόλο όπου και στις δύο αποστολές άφησε το στίγμα του με διαφορετικό τρόπο στην κάθε μία!
1930: Η ρίψη της Ελληνικής Σημαίας στο Νότιο πόλο
Το Σεπτέμβριο του 1928, ο Byrd αναχώρησε για την Ανταρκτική, με σκοπό να πετάξει με το αεροπλάνο πάνω από την παγωμένη ήπειρο και να ρίξει μια αμερικανική σημαία. Μεταξύ του πληρώματος ήταν και ο Δημόπουλος, ο οποίος αφηγείται ο ίδιος την ιστορία του σε συνέντευξη που παραχώρησε στην εφημερίδα «Ελληνική» τον Αύγουστο του 1930.
«Φύγαμε στις 20 Σεπτεμβρίου 1928. Ολόκληρος η αποστολή επιβαίνουσα της “New York City”. Όλη η αποστολή αποτελείτο από 80 άτομα.
Είχαμε τρόφιμα για δυο χρόνια. Τέσσερις συσκευές ασυρμάτου, 80 κύλλους, τέσσερα αεροπλάνα, έλκηθρα κλπ. Εγώ ήμουν από τους μηχανικούς, οι οποίοι εφρόντιζαν για την καλήν διατήρησιν των αεροπλάνων. Φυσικά δεν επρόκειτο να πετάξω επάνω από τον Πόλο – ούτε ετόλμησα να ζητήσω τέτοιο πράγμα από τον Μπέρντ», εξηγεί.
Ο Έλληνας εξερευνητής εξιστορεί στον δημοσιογράφο τις περιπέτειες του ταξιδιού, τις τρικυμίες στη Νέα Ζηλανδία, το Μεγάλο Φράγμα, ένα τεράστιο παγόβουνο, που η κορυφή του «εχάνετο εις τα σύννεφα». Εκεί αγκυροβόλησαν και εγκαταστάθηκαν φτιάχνοντας «διαμερίσματα με όλα τα κομφόρ. Τα ενδύματά μας» εξηγεί «ήσαν πολλά και χονδρότατα και έτσι δεν υποφέραμε από το κρύο. Φορούσαμε τεράστιες γούνες και είχαμε για παν ενδεχόμενον και προσωπίδας. Αλλά τις τελευταίες δεν τις μεταχειριστήκαμε παρά σπανιώτατα».
Η αποστολή είχε χτίσει πολλά ξύλινα σπίτια και χαριτολογώντας είχαν δώσει το όνομα «Μικρά Αμερική» στον καταυλισμό τους. «Εγώ» λέει ο Δημόπουλος «είχα κρεμάσει στο παράθυρό μου μια ελληνική σημαία»!
Ο Φενεάτης εξερευνητής αναφερόμενος στις πρώτες εντυπώσεις από τις ατέλειωτες νύχτες και μέρες του πόλου, εξηγεί ότι, ένα μήνα μετά την άφιξή τους, «εξημέρωσε το Μάρτιο» και κατόπιν τον Απρίλιο «άρχισε να …σουρουπώνει ώσπου το Μάιο ενύχτωσε μέχρι τον Οκτώβριο»!
Η ζωή» περιγράφει στη συνέντευξή του «διέρρεεν ήσυχα επί των πάγων. Εσυνεχίζοντο αι προετοιμασίαι δια την πτήσιν του Μπέρντ προς τον Πόλον. Αλλ’ εν τω μεταξύ επεράσαμεν ένα τρομακτικόν κίνδυνον»!
Ο τολμηρός Έλληνας εξηγεί ότι στις 29 Ιανουαρίου 1929 κι ενώ βρίσκονταν στο τέλος της αποστολής τους στο Μεγάλο Φράγμα, ακούστηκε ένας τρομερός κρότος με υπόκωφη βουή και ο πάγος άρχισε να τρέμει! «Επιστέψαμε ότι όλα ετελείωσαν» περιγράφει και «ότι μας επερίμενε ένας φρικώδης θάνατος. Τι συνέβαινε; Ένα τεράστιο παγόβουνο είχεν αποσπασθή από την κορυφή του Μεγάλου Φράγματος και κατέβαινε με τρομακτικήν ρμήν προς την κατασκήνωσίν μας»!
Βλέποντας το χάρο με τα μάτια τους οι άνδρες της αποστολής έφυγαν τρέχοντας, όπως περιγράφει ο Δημόπουλος, προς το πλοίο, σίγουροι ότι η εγκατάστασή τους θα καταστρεφόταν. Ευτυχώς, όμως, «το παγόβουνον την τελευταίαν στιγμήν άλλαξε δρόμο και δεν επάθαμε τίποτα», λέει.
Όταν τελείωσαν όλες οι προετοιμασίες της ομάδας, ήρθε η ώρα να πραγματοποιηθεί ο άθλος για τον οποίον είχαν φτάσει ως εκεί: Ένα από τα αεροπλάνα θα έπρεπε να πετάξει αρκετά ψηλά για να ξεπεράσει το Μεγάλο Φράγμα και να φτάσει πάνω από τον Νότιο Πόλο.
Μετά από αλλεπάλληλες αποτυχημένες πτήσεις, οι πιλότοι κατάφεραν να εντοπίσουν μια χαμηλότερη κορυφή του Μεγάλου Φράγματος την οποία μπορούσαν να ξεπεράσουν κι έτσι οργανώθηκε η πτήση προς το Νότιο Πόλο με σκοπό τη ρίψη της αμερικανικής σημαίας!
«Εμένα», λέει στο δημοσιογράφο ο Δημόπουλος, «ήρχισε να με κατατρώγει μία ιδέα. Ήθελα με κάθε θυσίαν να ριφθή η σημαία μας εις τον Πόλον.
Πώς όμως να τολμήσω να ειπώ τέτοιο πράγμα. Ο Ναύαρχος όσον καλός και αν ήτο δεν επέτρεπε πολλάς γνώμας. Και για τον λόγον αυτόν απεφάσισα να διενεργήσω μια κυκλωτικήν κίνησιν»!
Ο πολυμήχανος Έλληνας εξηγεί πως άρχισε να εξυφαίνει στο μυαλό που ένα σχέδιο για να φτάσει η ελληνική σημαία στο Νότιο πόλο.
«Εις την αποστολήν», περιγράφει μετείχομεν εκτός των Αμερικανών και αι εξής εθνικότητες: Δύο Άγγλοι, ένας Ιταλός, τρεις Γερμανοί και ένας Αυστραλός. Εγώ μόνος εκπροσωπούσα την Ελλάδα. Έπιασα λοιπόν όλους αυτούς τους συντρόφους των διαφόρων εθνικοτήτων και τους είπα ότι καλό θα ήτο τουλάχιστον να διέλθουν υπεράνω του πόλου και αι σημαίαι μας εφ’ όσον και εμείς εβοηθήσαμεν την αποστολήν. Και εδέχθησαν την ιδέαν μου ενθουσιωδώς»!
Ο ναύαρχος Byrd όπως λέει ο Δημόπουλος είχε λίγες αντιρρήσεις αλλά στο τέλος συμφώνησε το αεροπλάνο που θα πέταγε πάνω από τον Νότιο Πόλο για να ρίξει την αμερικανική σημαία, να κουβαλάει μαζί του και τις σημαίες της Αγγλίας, της Ιταλίας, της Γερμανίας, της Αυστραλίας και φυσικά της Ελλάδας.
«Εμένα όμως», σημειώνει ο δαιμόνιος Φενεάτης, «δεν με εγκατέλειψεν η ιδέα του να ρίψωμεν την ελληνικήν σημαίαν επί του πόλου». Αποφασισμένος να υλοποιήσει το στόχο του ο Δημόπουλος ζητά από τον Μπέρντ να τον πάρει μαζί του στο αεροπλάνο. Ο ναύαρχος όμως δεν δέχεται. Τότε, ο Δημόπουλος, απευθύνεται στο φίλο του Μακ Κώλεϋ που θα ήταν στην πτήση και τον πείθει να εκπληρώσει το όνειρό του: Να ρίξει την ελληνική σημαία επί του Νότιου Πόλου.
Έτσι και έγινε. Την ώρα που ο Μπέρντ έριχνε την αμερικανική σημαία στο Νότιο Πόλο, ο Μακ Κώλεϋ δήθεν τυχαία έσπρωξε την ελληνική σημαία και έπεσε και αυτή! Ο Μπέρντ υποψιάστηκε ότι κάτι περίεργο συνέβη και όταν γύρισε στη βάση πέρασε από ανάκριση όλους άνδρες. Η αλήθεια δεν άργησε να αποκαλυφθεί!
Ο ναύαρχος θύμωσε στην αρχή, αλλά στην πορεία ηρέμησε και σύμφωνα με τον Δημόπουλο, τον κάλεσε και του είπε: «Είσαι αληθινός απόγονος του πανούργου Οδυσσέως»!
Ο Επαμεινώνδας Δημόπουλος ποζάρει μπροστά στο ‘Floyd Bennett’
Ο ομολογουμένως «γνήσιος απόγονος του Οδυσσέως» όμως δεν σταμάτησε εκεί. Ζήτησε από τον Ναύαρχο να πιστοποιήσει με επιστολή του ότι η ελληνική σημαία ρίχτηκε στο Νότιο Πόλο. Ο καλόκαρδος Byrd δεν αρνήθηκε κι έτσι τον Οκτώβριο του 1930 μετά την επίσκεψη του Δημόπουλου στην Ελλάδα, στη Βουλή των Ελλήνων έφτασε μια επιστολή του Richard Byrd που έγραφε μεταξύ άλλων: «Δια του παρόντος πιστοποιείται ότι όταν το αεροπλάνον “FLOYD BENΝETT” έφθασεν εις τον Νότιον Πόλον η σημαία της Ελλάδος ερρίφθη επί του Πόλου από του αεροπλάνου εις τιμήν των Ελλήνων και ιδιαιτέρως προς τιμήν του αντιπροσώπου της εις την αποστολήν Επαμεινώνδα Δήμα ή Δημοπούλου. Ο Δημόπουλος ήτο μαζί μου εις όλας τας τρεις αποστολάς μου και τοιαύτη υπήρξεν η φύσις της συνεισφοράς του εις την επιτυχίαν των αποστολών αυτών, ώστε η αποστολή ηθέλησε να τον τιμήση ρίπτουσα την ελληνικήν σημαίαν επί του Νοτίου Πόλου».
Την επιστολή συνόδευε μια ελληνική σημαία πανομοιότυπη αυτής που ρίφθηκε στην Ανταρκτική. Στην επιστολή απάντησε ο τότε Πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος, ο οποίος ευχαρίστησε και συνεχάρη γραπτώς τον Byrd στις 09/10/1930. Η σημαία φυλάσσεται μέχρι σήμερα στα αρχεία του Ναυτικού Μουσείου Πειραιώς.
Η δραματική διάσωση στους πάγους
Στη δεύτερη αποστολή του Byrd το 1934 στην Ανταρκτική, ένα άλλο γεγονός παρολίγο δραματικό, έγινε η αφορμή για μια ηρωική διάσωση από τον Δημόπουλο. Ο Επαμεινώνδας τότε σπούδαζε αεροναυπηγική στο πανεπιστήμιο ΜΙΤ, ο Byrd όμως κατάφερε να τον αποσπάσει ζητώντας την έγγραφη άδεια του πρύτανη. Ο Δημόπουλος, ευτυχώς όπως αποδείχθηκε, ενσωματώθηκε στη νέα αποστολή στην Ανταρκτική.
Η αποστολή που αποτελείται από 55 άνδρες, φθάνει στην Ανταρκτική και εγκαθίσταται στην βάση «Little America». Ο Δημόπουλος περιγράφεται στο ημερολόγιο του Byrd συνέχεια καλυμμένος με λάδια και με εγκαύματα στα χέρια από την πολύ χαμηλή θερμοκρασία των μετάλλων, ενώ μια μέρα παραλίγο να χάσει την ζωή του στην προσπάθειά του να σώσει έναν ελκυστήρα που ταλαντευόταν στην άκρη ενός παγετώνα.
Η πραγματικά όμως συγκλονιστική εμπειρία, η οποία βρίσκεται καταγεγραμμένη και σε βίντεο(!), ήταν όταν, μεσούσης της ατελείωτης νύχτας του χειμώνα και ενώ ο Byrd, βρισκόταν σε απομακρυσμένη βάση για μετεωρολογικές παρατηρήσεις, άρχισε σταδιακά να δηλητηριάζεται από τις αναθυμιάσεις της θέρμανσης!
Ο Δημόπουλος που επικοινωνούσε μαζί του με τον ασύρματο αντιλήφθηκε το γεγονός από την αλλαγή στη φωνή του και οργάνωσε άμεσα μια αποστολή διάσωσης. Τρεις φορές οι άνδρες προσπάθησαν μέσα στο σκοτάδι και σε εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες να φτάσουν κοντά στον ναύαρχο, όμως απέτυχαν.
Τελικά το πείσμα και η επιμονή του Φενεάτη νίκησαν και με δύο ακόμη άνδρες κατάφεραν μια ηρωική διάσωση του αρχηγού της αποστολής, κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή αφού ο Byrd μόλις που μπορούσε να σταθεί όρθιος. Απαιτήθηκαν περίπου δύο μήνες για να αναρρώσει ο αρχηγός και να μπορέσει να μεταφερθεί με ασφάλεια στην βάση της “Little America”.
Δείτε το σχετικό βίντεο από την αποστολή [στο 9:33 ο Demas παρουσιάζεται ως μέλος της αποστολής και στο 22:05 φαίνεται πάλι στην ομάδα διάσωσης του Byrd]:
Προς τιμήν του
Ο Επαμεινώνδας Δημόπουλος, ή όπως είναι γνωστός στην Αμερική E.J. Demas, έλαβε τιμητικές διακρίσεις και μετάλλια «εξαιρέτων πράξεων», ενώ η Αμερικανική Συμβουλευτική Επιτροπή ACAN (Advisory Committee on Antarctic Names) -ως αρμόδια για τις ονοματοδοσίες επί των εδαφών της Ανταρκτικής- απέδωσε το όνομα του σε δύο περιπτώσεις.
Πρόκειται για την Demas Range (μία οροσειρά μήκους 15 χιλιομέτρων στην περιοχή Marie Byrd) καθώς και για την («παγετώδη απόληξη») Demas Ice Tongue που απλώνεται για περίπου 40 χιλιόμετρα στη θάλασσα του Αμούδσεν.
Προφανώς, το όνομα του Δημόπουλου προτάθηκε από τον ίδιο τον Ναύαρχο. Θεωρείται βέβαιο ότι η εν λόγω εισήγηση οφείλεται στην αναγνώριση – ευγνωμοσύνη του Byrd προς τον Έλληνα εξερευνητή για τη γενικότερη προθυμία και αυτοθυσία που αυτός επέδειξε σε όλες τις αποστολές που συμμετείχε, με αποκορύφωση την επιχείρηση για τη διάσωση του Ναυάρχου.
Το τέλος
Ο Επαμεινώνδας Δημόπουλος συνταξιοδοτήθηκε το Μάιο του 1970 σε ηλικία 65 ετών και συνέχισε να ζει στο Λος Άντζελες όπου και στις 17 Νοεμβρίου 1979, σαν σήμερα, πέθανε σε ηλικία 74 ετών, χωρίς να αφήσει άμεσους απογόνους, αλλά αφήνοντας μια μεγάλη ιστορία, ενός ανθρώπου αδάμαστου, δημιουργικού, και γενναίου ως το τέλος.
Η σορός του αποτεφρώθηκε και σύμφωνα με την επιθυμία του οι στάχτες του διασκορπίστηκαν στην Ανταρκτική από Αμερικανικό αεροπλάνο που απογειώθηκε ειδικά γι’ αυτό τον σκοπό.
Σημείωση: Στις 21 Ιουνίου 1982 η συλλογή του και το πολύτιμο αρχείο του Επαμεινώνδα Δημόπουλου δωρίσθηκε από τους συγγενείς κληρονόμους του στο Ναυτικό Μουσείο Πειραιά. Η συλλογή αποτελεί το πιο εντυπωσιακό μέρος του οπτικοακουστικού αρχείου του μουσείου. Το σχετικό υλικό αποτελείται από 10 ασπρόμαυρα φιλμ χωρίς ήχο. Τα φιλμ παρουσιάζουν την διατλαντική πτήση του ναυάρχου Byrd το 1927, με το αεροπλάνο «America», την θαλάσσια επιχείρηση στο Νότιο Πόλο με το πλοίο «City of New York», την διάσχιση της διώρυγας του Παναμά, την επίσκεψη στα νησιά του Πάσχα και της Νέας Ζηλανδίας, τον Ανταρκτικό σταθμό «Little America», φωτογραφίες από τη ζωή στο σταθμό, την πτήση πάνω από το Νότιο Πόλο το 1927, την μεγαλειώδη επιστροφή στη Νέα Υόρκη όπως επίσης και την τελετή βράβευσης της εξερευνητικής ομάδας από τον πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών. Επιπλέον υπάρχουν τέσσερις ακόμα κασέτες από το 1972, όπου ο ηλικιωμένος πλέον Δημόπουλος αφηγείται και περιγράφει τις σκηνές από τα χωρίς ήχο φιλμ του αρχείου.
* Ευχαριστώ θερμά τον Καθηγητή Ιστορίας του Παν/μίου Μιζούρι Νίκο Πουλόπουλο – άλλον έναν Έλληνα που τιμά την πατρίδα μας εκτός συνόρων – για τις πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με τον Επαμεινώνδα Δημόπουλο.
Έρευνα-Κείμενα-Επιμέλεια: Γιώτα Χρ. Αθανασούλη
Πηγές:
- Ιωάννης Μιχαλακόπουλος, “Ο Έλληνας που συμμετείχε στις εξερευνήσεις των πολικών ζωνών”, Περιοδικό Ιστορία εικονογραφημένη, 2018
- “Into the Long Night”, C.M. Carlisle, www.technologyreview.com
- Συλλογή Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος (hmmuseum.gr – Ν.Μ.Ε.)
- Αρχείο Εφημερίδων Ελληνικής Βουλής
- Κατάλογος Εθνικών Αρχείων ΗΠΑ
- Αρχείo Ellis Island
